نوشته ای که ملاحظه می فرمایید، بخش سوم و پایانی مجموعه مقالاتی است که شادروان سید ضیاءالدین سجادی در معرفی ویژگی های سبکی نظم در قرن ششم نگاشته اند. این مقاله (بخش پایانی) اختصاص به دو شاعر برجسته دیگر این قرن یعنی افضل الدین بدیل خاقانی شروانی و نیز ظهرالدین فاریابی دارد و نویسنده فقید، ضمن برشمردن ویژگی های سبکی این دو گوینده بزرگ قرن ششم، نهایتا به معرفی کلیاتی درباره سبک شعر فارسی در قرن هفتم نیز پرداخته اند.

معنی شناسی مفهومی نظریّه ای در دانش معنی شناسی است که بیشتر، معانی و مفاهیم واحد های واژگانی زبان را بررسی می کند. بنیاد های نظریّۀ معنی شناسی مفهومی و چگونگی بهره گیریِ کاربردیاز آن نیازمند پژوهش های نوینی است. بررسی مفاهیم واژه ها بر پایۀ مؤلّفه های معناییِ برآمده از آن ها را در معنی شناسی مفهومی تحلیل مؤلّفه ای می گویند.مفهوم هنر از بنیادی ترین مفاهیم فلسفی در گذار زمان بوده و موضوعدانش زیبایی شناسی است. مطالعۀ مفهوم هنر در زبان فارسی نیز برآمده از گفتمان جهانی هنر بوده و مفهوم هنر در زبان و ادبیّات فارسی چنان که باید، بررسی نشده است. در این پژوهش مفهوم هنر در سروده های شاعران سبک خراسانی با رویکرد تحلیل مؤلّفه ای بازنموده شده است. پس از نشان دادن روابط مفهومی تنیده شده میان واژۀ هنر و بافت گسترده تر اشعار، همۀ مؤلّفه های معناییِ برآمده از مفهوم هنر تبیین و دسته بندی شده است. با دسته بندیاین مؤلّفه های معنایی در سطح معنایی کلان تر، دوازده حوزۀ معنایی برای مفهوم هنر در متون منظوم سبک خراسانی نمایان شده است. حوزه های معنایی مدح، زیبایی شناسی، جنگ، زبان ادبی، صناعت، حکمت عملی، جانور-شناسی، اخلاق و خُلق و خوی، دین، نقد اجتماعی، نقد ادبی و عشق به ترتیبِ فراوانیِ مؤلّفه هایِ زیر شمول آن ها، حوزه هایی هستند که در متون منظوم سبک خراسانی برای مفهوم هنرشناسانده شده اند. تدقیق در این حوزه های معنایی و سازه های معنایی آن ها نشان می دهد که نسبت های معنا داری میان حوزه های معنایی مفهوم هنر در نظم سبک خراسانی و ویژگی های سبکی مسلّط بر سروده های سبک خراسانی دیده می شود. همچنین با بررسی این حوزه ها و مؤلّفه های معنایی برسازندۀ آن ها دانسته می شود که بر خلاف پیش فرض ها، مفهوم هنر در سروده های شاعران سبک خراسانی مفهومی پویا، با دلالت های متنوّع و گاهی متفاوت بوده و چکیده ای از مفاهیم هنر در تاریخ زیبایی شناسی در متون منظوم سبک خراسانی فرونشسته است.

سبک شناسی با مطالعه بسامدها سر و کار دارد. از همین رو، به کارگیری تحلیل های آماری در ارزیابی های سبک شناسانه بسیار سودمند است. از آنجا که آمارهای توصیفی همیشه نمی توانند نوسان های سبکی را توضیح دهند، استفاده از روش های آمار استنباطی، دقت علمی بالایی در ارزیابی پدیدارهای سبکی خواهد داشت. «سبک سنجی» اصطلاحی است که برای پژوهش های سبک شناسانه مرتبط با رایانه وضع شده است. در مقاله حاضر، رابطه میان فشردگی زاویه ساختمان تشبیه در شعر قرن ششم با بسامد انواع تشبیهات حروفی از لحاظ ساختمان در دیوان شاعران این قرن با توجه به گذار زمان، ارزیابی می گردد. از همین رو، با استفاده از ضریب همبستگی پیرسون در نرم افزار رایانه ای spss به تحلیل استنباطی آمارها می پردازد. با توجه به نتایج کمی برآمده از نرم افزار spss که گویای ضریب همبستگی و سطح معناداری رابطه میان متغیرها (فشردگی زاویه تشبیه و بسامد تشبیهات حروفی) است و مقایسه این اعداد با شاخص های تعریف شده برای ضریب همبستگی و سطح معناداری، رابطه مثبت و مستقیم میان متغیرها تایید می شود. به زبان سبک شناسی، فشرده تر شدن زاویه تشبیه در شعر قرن ششم به معنای افزایش بسامد تشبیهات حروفی دارای ساختمان بسته تر است و این رخداد سبکی از هنجارهای مسلط بر سبک دوره پیروی کرده است.

ادبیات در ارتباط با محیط اجتماعی خود حالتی دو سویه و متقابل داشته است. گاهی تاثیرگذار بوده و گاهی در مقابل جریانهای اجتماعی عصر، حالت انفعالی و ایستا داشته است. قرن ششم یکی از دوره های پر آشوب ایران است. روزگاری است که دوره تجدید حیات سامانی از مدتها پیش به پایان آمده و خاندانهای شریف ایرانی نژاد برانداخته شده است و غلامان ترک نژاد سلجوقی و برکشیدگان به دور از فرهنگ و متعصب آنها با دست به دست هم دادن خلفای بغداد، با معجونی از قدرت حکومتی و قداست مذهبی، بر هستی و تفکر و مقدرات ما چیره شده و با تجاوز و حق کشی، انحطاط دامنه داری را در ایران بنیاد نهاده اند. در این مقاله اوضاع عمومی شعر و شاعری در قرن ششم بررسی شده و نشان داده شده است که این گسیختگی اجتماعی و فرهنگی، چگونه فکر و اندیشه شاعران ما را در معرض تندباد فرهنگ سوز خود گرفته و لغزشهای اندیشه ای را در آثار شاعران ما به وجود آورده و آنان را به سوی افراط و تفریط، تزلزل شخصیت، تناقض گویی، عدم انسجام فکری، خرد ستیزی، تقلید و جمود فکری، و تسلیم و جبرگرایی، تملق و چاپلوسی، گرایش به نوعی ادبیات درباری و تبلیغ دستگاه های جاهل حکومتی و ... سوق داده است. بدین ترتیب نوعی نقد محتوایی و آسیب شناسی شعر و شاعری در قرن ششم انجام پذیرفته است.

پرسش اصلی مقاله، چنان که از عنوان آن هم بر می آید، مخاطب شناسی سنایی در آثار منثور قرن ششم تا دهم هجری است. برای یافتن پاسخ، ابتدا آثار منثوری را که از اشعار سنایی استفاده کرده بودند، شناسایی کردیم. پس از استخراج ابیات و مطابقت آن ها با آثار سنایی، منابع مذکور بر اساس موضوع در هشت گروه طبقه بندی شدند: آثار تاریخی، عرفانی، تفسیری، زندگی نامه ای، اخلاقی، فنی ادبی، روایی - داستانی و ترسلی. سپس با چهار رویکرد متفاوت داده ها را بررسی کردیم. نخست، رویکرد تاریخی که نشان می داد، هر کدام از آثار سنایی در کدام دوره تاریخی و تا چه حد مورد توجه نویسندگان بوده است؛ دوم، رویکرد جغرافیایی که می خواهد به این پرسش پاسخ دهد که در قرن ششم تا دهم، شعر سنایی در کدام مناطق خواننده داشته است؛ سوم، رویکرد تحلیلی - موضوعی که در صدد است تا اولا طیف مخاطبان سنایی را در طول تاریخ نشان دهد، ثانیا معلوم کند هر گروه بیشتر به کدام بخش آثار او توجه داشته اند و سوم این که مشخص کند نویسندگان از اشعار سنایی در چه زمینه های معنایی - عاطفی بهره برده اند و نهایتا این که دریافت خوانندگان شعر سنایی در طول تاریخ، چه تفاوت ها و چه وجوه مشترکی دارد. آخرین رویکرد ما، آماری است که بر اساس آن به طور مشخص می خواهیم به سه پرسش پاسخ دهیم: شعر سنایی در قرن ششم تا دهم در میان کدام گروه از نویسندگان خوانندگان بیشتری داشته است؟ سیر اقبال به شعر او در بازه زمانی مذکور چگونه بوده است و سرانجام این که، کدام اثر سنایی بیشتر مورد توجه خوانندگان بوده است؟

قرن ششم در تاریخ ادبیات ایران دوره مهمی محسوب میشود؛ زیرا این عصر، مصادف با دگرگونی و تغییر سبک شعر فارسی از خراسانی به عراقی و پیدایش سبکی موصوف به «سبک بینابین» است. «عمادی شهریاری» از شاعران اواخر قرن ششم هجری است. این شاعر به طور کلی پیرو سبک خراسانی است و اغلب مختصات این سبک در اشعار او نمود یافته است؛ اما نشانه هایی از سبک بینابین نیز در سروده هایش دیده میشود. در این مقاله که به روش کتابخانه ای انجام شده است، ویژگیهای سبکی اشعار وی، در سه سطح فکری، زبانی و ادبی بررسی شده است. نتایج تحقیق نشان میدهد که عمادی شهریاری از نظر سبک شناسی جزء شعرای پیرو سبک خراسانی است ولی در اشعار وی مواردی از ویژگیهای شعر قرن ششم(بیشتر به لحاظ زبانی و فکری) دیده میشود که احتمالا مربوط به تغییر محل سکونت وی از مازندران به عراق باشد.

بحث درباره تفسیر و تاویل قرآن از دیرباز مورد نظر محققان، اندیشمندان و پژوهشگران مسائل و مباحث دینی بوده و پیرامون آن تحقیقات گسترده و دامنه داری انجام گرفته است. غالب این تحقیقات به بحث درباره زمینه های شکل گیری مکاتب تفسیری و چگونگی گرایش آنها به تاویل و تعیین و ترسیم حدود و رسوم آنها می پردازد و جایگاه عقل و عواطف بشری و تصویر و تصورات انسان را جهت دریافت مقولات دینی و بخصوص کلام وحی، مورد بررسی قرار می دهد و کیفیت شرح و بسط آیات را به اعتبار فضای ذهنی، ادراکی و دینی مفسران می سنجد. نگارنده این سطور برای روشن ساختن پاره ای از این مباحث از جمله چگونگی پدیدار شدن مکاتب تفسیری و ایجاد انشعاب در آنها و دلایل سوق یافتن این نحله های تفسیری به تاویل (هرمنوتیک) یا توجه به تجارب درونی، بدون انطباق آن با مباحث تاریخی، سیر این تغییر نگرش را در زبان و نوشتار مفسران به طور مجمل به رشته تحریر در آورده و تا آنجا که میسر و میسور بوده است خواستگاه ها و علل آن و توجیهات عقلی و شرعی را در جهت گیری به آن نوع تفسیر یا تاویل ذکر نموده است؛ در خلال این مباحث، همچنین به کتب تفسیری که در مکاتب و مشرب های مختلف اسلامی نگاشته شده اند اشاراتی رفته است.

بطور قطع گروه فعلی مهمترین و تاثیرگذارترین بخش هر جمله بشمار میرود. بررسی ویژگیهای فعل و استخراج نتایج آن در آثار تفسیری ارزشمند زبان فارسی بویژه در آغاز شکلگیری زبان فارسی دری، میتواند بشناخت گونه ها و طبقه بندی کاملتر قواعد دستور تاریخی زبان فارسی، کمک کند. آثاری که تاکنون در بررسی دستور زبان، سبک شناسی، انواع نثر و زبانشناسی بویژه شناختِ گونه های زبانی مناطق مختلف ایران، بدانها کمتر پرداخته شده است. در این مقاله میکوشیم تا به گونه شناسی فعلها از قرن چهارم تا ششم با تکیه بر تفسیرهای فارسی از جنبه های زمان، ساخت و افعال گونه ای بپردازیم و بگوییم که آیا فعلها را از لحاظ گونه های زبانی میتوان بررسی و طبقه بندی کرد؟ و چه عوامل و ویژگیهایی، متمایزکنندة این فعلها از یکدیگر هستند؟ بهمین منظور، تفسیرهایی چون ترجمة تفسیر طبری، تفسیر قرآن پاک، تفسیر تاج التّراجم فی تفسیر قرآن الاعاجم، تفسیری بر عشری از قرآن مجید، تفسیر قرآن مجید(نسخة کمبریج)، بخشی از تفسیری کهن، تفسیر گزاره ای از بخشی از تفسیر قرآن کریم (تفسیر شنقشی)، تفسیر نسفی، تفسیر رُوضُ الجِنان و رَوحُ الجَنان و تفسیر کشف الاسرار و عُدة الابرار مورد بررسی قرار میگیرد. و آنگاه به نتیجه میرسیم که فعلها، از لحاظ گونه شناسی در این آثار، قابل شناسایی و تقسیم بندی هستند.

داستان پیامبران یکی از مهترین دستمایه های عرفا برای بیان مضامین و افکار متعالی انسان ساز است. در این میان داستان یوسف (ع) از ویژگی خاصی برخوردار است. در میان سرگذشت پیامبران، قصه یوسف (ع) به واسطه حوادث و اتفاقات خاصی که در زندگی او رخ داده، وجوه عرفانی فراوانی دارد، به صورت تمثیلی یا تاویلی بیان شده است. ان داستان نزد عرفا سیروسلوک روح است. در این مقاله سیر روحانی روح را از زمان گرفتار شدن در قهر چاه جسم و دنیا تا رسیدن به اوج آسمان در قالب داستان یوسف (ع) همراه با مهترین تاویل هایی که ذیل شخصیت ها و حوادث قصه نقل شده، در متون نظم عرفانی از قرن ششم تا قرن نهم مورد نقد و تحلیل قرار داده است.

«قطعه» یکی از قالب های شعری است که در قرن ششم بسیار مورد توجه شعرا قرار گرفته و اشعار زیادی در این قالب سروده شده است، به گونه ای که می توان گفت قرن ششم اوج رواج قطعه سرایی در شعر فارسی است.قطعات قرن ششم در موضوعات مختلف سروده شده که بر اساس بررسی ما 29 موضوع در این قطعات وجود دارد، اما در این مقاله به دلیل محدودیت، 8 موضوع را که مورد توجه بیشتر شاعران قرار گرفته در قطعات 16 نفر از شاعران قرن ششم بررسی کرده ایم، این موضوعات عبارتند از: مدح، تقاضا، وصف، هجو، شکایت و انتقاد، پندواندرز و حکمت، حسب حال و عشق و تغزل.از دیدگاه روان شناسی مهم ترین نکته در قطعات قرن ششم، مساله نیاز شاعران به صله و پاداش ممدوحان است که انگیزه سرودن بسیاری از قطعات در موضوعات مختلف از قبیل مدح، تقاضا، هجو، شکایت و انتقاد، پندواندرز (توصیه به بخشندگی) و... است.